પ્રશ્ન:
સંસ્કૃતિકરણની પ્રક્રિયાના મુખ્ય પાસાઓને સમજાવીને તેનું સામાજિક જીવનમાં મહત્વ શા માટે છે તે સમજાવો.
ઉત્તર:
સંસ્કૃતિકરણ એ ભારતીય સમાજના પરિવર્તનનો એક મહત્વપૂર્ણ ખ્યાલ છે, જે પ્રથમ વાર એમ. એન. શ્રીનિવાસે રજૂ કર્યો હતો. તેનાથી નિમ્ન જ્ઞાતિઓ દ્વારા ઉપલી જ્ઞાતિઓના આદર્શો, આચરણો, અને જીવનશૈલીનું અનુસરણ થાય છે, જેનાથી સામાજિક ગતિશીલતા પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રક્રિયાના કેટલાક મુખ્ય પાસાઓ અને તેનુ મહત્વ નીચે મુજબ છે:
સંસ્કૃતિકરણની પ્રક્રિયાના પાસાં:
-
સમૂહલતા:
- આ પ્રક્રિયામાં આખી જ્ઞાતિ ગતિશીલતા પ્રાપ્ત કરે છે, વ્યક્તિગત બદલાવથી વધુ.
- જ્ઞાતિ પોતાના સામાજિક દરજ્જામાં સુધારો કરવા પ્રયત્ન કરે છે.
- ઉદાહરણ તરીકે, કોઈ સમૂહ પોતાને "ઉપરી" દરજ્જો માટે દાવો કરી શકે છે.
-
માળખાગત પરિવર્તન નહીં:
- સંસ્કૃતિકરણથી જ્ઞાતિના દરજ્જામાં સુધારો થાય છે, પણ જ્ઞાતિ વ્યવસ્થાનું માળખું બદલાતું નથી.
- અર્થાત, પરિવર્તન સામાજિક હોય છે, મૌલિક પરિવર્તન નહીં.
-
આર્થિક ઉન્નતિની ગેરખાતરી:
- આ પ્રક્રિયાથી આર્થિક તેમજ રાજકીય ઊન્નતિ થવાનું નિશ્ચિત નથી.
- ઘણી વખત આર્થિક અને રાજકીય રીતે મજબૂત સમૂહો પણ સાંસ્કૃતિક દરજ્જાને માટે સંસ્કૃતિકરણનો સહારો લે છે.
-
સ્થાનિક પ્રભાવી જ્ઞાતિની ભૂમિકા:
- સંસ્કૃતિકરણમાં તે વિસ્તારની પ્રભાવી ઉપરી જ્ઞાતિઓનો મોટો પ્રભાવ હોય છે.
- નિમ્નજ્ઞાતિઓ આ પ્રભાવી જ્ઞાતિઓના ધર્મ, જીવનશૈલી, અને સંસ્કૃતિને અનુસરે છે.
-
આદિવાસી સમુદાયોમાં પ્રભાવ:
- હિંદુ જ્ઞાતિઓ ઉપરાંત આદિવાસી સમુદાયો પણ સંસ્કૃતિકરણ અપનાવે છે.
- ઉદાહરણ: "ભીલ" (પશ્ચિમ ભારત), "ગૌન્ડ," "હો," "ઉરાવ" વગેરે સમુદાયો પ્રભાવિત થયા છે.
-
સંઘર્ષ અને વિરોધ:
- સંસ્કૃતિકરણ દરમિયાન ઘણા કેસમાં ઉપલી જ્ઞાતિઓ દ્વારા નિમ્નજ્ઞાતિના પરિવર્તન અને દાવાનો વિરોધ કરવામાં આવ્યો છે.
- આ કારણે સામાજિક સંઘર્ષ અને ટકરાવ સર્જાયા છે.
-
નામ અને અટક અપનાવવી:
- કેટલીક જ્ઞાતિઓ ઉચ્ચ જ્ઞાતિના સમાન નામ અને અટક અપનાવી ગતિશીલતા માટે દાવો કરે છે.
- ઉદાહરણ: 1931ની જનગણનામાં કેટલીક નિમ્નજ્ઞાતિઓએ પોતાની નોંધણી ઉપરી જ્ઞાતિના નામે કરાવી હતી.
-
દ્વિમાર્ગી પ્રક્રિયા:
- સંસ્કૃતિકરણથી નિમ્ન જ્ઞાતિઓ ઉંચા દરજ્જા સુધી પહોંચે છે, પરંતુ પોતાની પરંપરાગત ચિહ્નો અને સારી પ્રવૃત્તિઓનો ત્યાગ પણ કરે છે.
સામાજિક જીવનમાં સંસ્કૃતિકરણનું મહત્વ:
-
ગતિશીલતા સર્જે છે:
- નિમ્નજ્ઞાતિઓ માટે ઉપરી દરજ્જો સુધી પહોંચવાનું માર્ગ મકાન બને છે.
- સમાજમાં પરિવર્તન અને સુધારાને પ્રોત્સાહન મળે છે.
-
સામાજિક એકતા વધે છે:
- આ પ્રક્રીયાથી જુદા-જુદા સમાજમાં સંસ્કૃતિક એકરૂપતા વધે છે.
- વૈવિધ્યતાને સવિનય સ્વીકારવાનું વલણ મજબૂત થાય છે.
-
મૌલિક જ્ઞાતિ વ્યવસ્થાના મુદ્દા:
- જો કે સંસ્કૃતિકરણથી સમાજમાં કેટલાક પરિવર્તનો આવે છે, પણ તે મૌલિક રીતે જ્ઞાતિ વ્યવસ્થાનું અવલોકન કરવાનું પડકાર આપે છે.
-
સામાજિક સંઘર્ષને પ્રોત્સાહન:
- આ પ્રક્રીયા ગતિશીલતા માટે મહત્વપૂર્ણ છે, પરંતુ ટકરાવ અને અસ્વીકારની પરિસ્થિતિઓ પણ ઉભી કરે છે.
નિષ્કર્ષ:
સંસ્કૃતિકરણ ભારતીય સમાજમાં સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક પરિવર્તન લાવતી મહત્વની પ્રક્રિયા છે. તે ગતિશીલતાનું પ્રબળ સાધન છે, પરંતુ તે સાથે સંઘર્ષ, પડકારો, અને નિમ્ન સમુદાયની પરંપરાઓના નુકસાનનું કારણ પણ બને છે. આથી સંસ્કૃતિકરણને સમજીને તેના લાભ અને હાનિ બંનેનો વિવેકપૂર્ણ ઉપયોગ જરૂરી છે.