વિદ્યાર્થીમિત્રો, ..

               આપણે રોજિંદા જીવનમાં વિવિધ સમાચારો અને ઘટનાઓને સમૂહ માધ્યમો દ્વારા ઝડપી રીતે પ્રાપ્ત કરીએ છીએ. તેમાં સામાજિક આંદોલનો પણ એક મહત્ત્વપૂર્ણ ભાગ ભજવે છે. સમાજના કોઈ ખાસ મુદ્દા અથવા સમસ્યાને ઉકેલવા માટે લોકો એકસાથે આવે અને સામૂહિક રૂપે અવાજ ઉઠાવે, ત્યારે તેને સામાજિક આંદોલન અથવા સામાજિક ચળવળ કહેવાય.

આ એકમમાં આપણે સામાજિક આંદોલનના વિવિધ પાસાઓને સમજવાના છીએ.

• સામાજિક આંદોલનનું ઉદ્ભવ અને વિકાસ કેવી રીતે થાય છે?
• તેના મુખ્ય લક્ષણો શું છે? અને
• તે માનવસમાજ પર કેવી અસર પાડે છે?

      – આ બધા પ્રશ્નોના જવાબો આપણે આ અધ્યાયમાં મેળવીશું.

સામાજિક આંદોલનો સામાન્ય રીતે કોઈ જૂની પરંપરાઓ, સામાજિક અયોગ્યતાઓ કે અણગમતી નીતિઓ સામે પ્રતિકાર રૂપે ઉદ્ભવે છે.

સમાજમાં નવી વ્યવસ્થાઓ લાવવા માટે અને સમાનતાનું તત્ત્વ પ્રસ્થાપિત કરવા માટે વિવિધ આંદોલનો થઈ ચુક્યા છે.

19મી સદીથી આ શબ્દ સામાન્ય ઉપયોગમાં આવ્યો, અને આજ સુધી તેમાં અનેક પ્રકારની ચળવળો સમાવિષ્ટ થઈ છે, જેમ કે  કિસાન આંદોલન, મજૂર ચળવળ, યુવક આંદોલન, સ્વાતંત્ર્ય ચળવળ અને ભૂદાન ચળવળ.

સામાજિક આંદોલન અને પરિવર્તન

સમાજની પ્રગતિ માટે પરિવર્તન જરૂરી છે, પરંતુ દરેક પરિવર્તનનો સ્વીકાર સહજ રીતે થતો નથી. કેટલીક જૂની પરંપરાઓને ટકાવી રાખવા માટેના પ્રયાસો પણ થાય છે. આમ, પરિવર્તન અને પરંપરા વચ્ચે સંઘર્ષ સર્જાય છે, જે સમાજમાં નવા આંદોલનોને જન્મ આપે છે.

સામાજિક આંદોલનનાં લક્ષણો

1. લાંબાગાળાની સામાજિક પ્રક્રિયા – આંદોલન તાત્કાલિક નફા-નુકસાન માટે નહીં, પરંતુ લાંબા ગાળાના પરિવર્તન માટે કાર્ય કરે છે.

2. સામૂહિકતા – આંદોલન એક વ્યક્તિ લક્ષી હોય નહીં, પણ લોકોના જૂથ દ્વારા ચાલે છે.

3. ધ્યેયલક્ષીતા – દરેક આંદોલન પાછળ એક ચોક્કસ ઉદ્દેશ્ય હોય છે.

4. વિચારસરણીથી પ્રેરિત – મોટા ભાગનાં આંદોલનો ચોક્કસ સૈદ્ધાંતિક વિચારસરણી દ્વારા પ્રેરિત હોય છે.

5. ક્રિયાશીલ અભિગમ – આંદોલનો માત્ર વિચારોની ચર્ચા સુધી સીમિત રહેતા નથી, પરંતુ નિશ્ચિત કામગીરી તરફ આગળ વધે છે.

6. વ્યક્તિગત તાદાત્મ્ય – મોટાભાગનાં આંદોલનોમાં ચોક્કસ નેતાઓ અથવા પ્રેરક વ્યક્તિઓ હોય છે.

7. વિશિષ્ટ રીતો અને નીતિઓ – માંગણીઓને રજૂ કરવા માટે આંદોલન વિવિધ વ્યૂહરચનાઓ અપનાવે છે.

8. પરિવર્તન અને સાતત્ય – દરેક આંદોલનમાં નવીનતા અને પરંપરાનું સમતુલન હોય છે.

સામાજિક આંદોલનોના પ્રકાર

1. સુધારાવાદી સામાજિક આંદોલન (Reformative Social Movement)

• હેતુ: સમાજમાં ધીમે ધીમે સુધારા લાવવા.

• ઉદાહરણ: સ્ત્રી શિક્ષણ માટેનો આંદોલન, દલિત હકો માટેના આંદોલનો.

2. ક્રાંતિકારી સામાજિક આંદોલન (Revolutionary Social Movement)

• હેતુ: તંત્ર અથવા સમાજની મૂળભૂત માળખાગત ફેરફાર લાવવો.

• ઉદાહરણ: ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામ, રશિયન ક્રાંતિ.

3. પ્રતિરોધાત્મક સામાજિક આંદોલન (Resistant Social Movement)

• હેતુ: નવી નીતિઓ કે પરિવર્તનોનો વિરોધ કરવો.

• ઉદાહરણ: ખેતી કાયદા વિરોધી આંદોલન, પરંપરાગત સંસ્કૃતિ બચાવવા માટેના આંદોલન.

4. વિરોધાત્મક સામાજિક આંદોલન (Protest Social Movement)

• હેતુ: સામાજિક, રાજકીય કે આર્થિક સમસ્યાઓ માટે વિરોધ દર્શાવવો.

• ઉદાહરણ: નાગરિક હકો માટેનો આંદોલન, મજદૂર હકો માટેના સંઘર્ષ.

 આમ,  સામાજિક આંદોલનો સમાજના પરિવર્તન માટે મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તે ન્યાય, સમાનતા અને સુધારાની માંગણી માટેના મજબૂત ઉપાયો છે. પરંપરા અને પરિવર્તન વચ્ચે સંતુલન જાળવી ને સમાજ સતત વિકાસના માર્ગે આગળ વધી શકે છે.

 

1. સુધારાવાદી સામાજિક આંદોલન (Reformative Social Movement)

અર્થ અને પરિચય:

સુધારાવાદી સામાજિક આંદોલન એ તે પ્રકારનું આંદોલન છે, જે વર્તમાન સામાજિક સ્થિતિમાં સુધારા લાવવાનું ઉદ્દેશ્ય રાખે છે. આ પ્રકારનાં આંદોલન સમાજના કોઈ ચોક્કસ ક્ષેત્ર અથવા સમસ્યામાં જ પરિવર્તન લાવવા માટે કાર્યરત હોય છે. એ સામાન્ય રીતે તાત્કાલિક અને હિંસક પરિવર્તન લાવવા નહીં, પણ ધીમે-ધીમે સમાજમાં સુધારા લાવવાનો પ્રયાસ કરે છે.

વિશેષતાઓ:

1. વિશિષ્ટ લક્ષ્ય:

   • સુધારાવાદી આંદોલન સમાજની કોઇ ચોક્કસ બુરાઇ કે દૂષણ દૂર કરવા માટે કાર્ય કરે છે.

2. અહિંસક અને શાંતિપૂર્વક:

   • આ આંદોલનો હિંસક નથી હોતા અને શાંતિપૂર્ણ પદ્ધતિઓ અપનાવતો હોય છે.

3. સામાજિક પ્રતિષ્ઠા સાથે જોડાયેલું:

   • નૈતિકતા, સમાજસેવા, રીતી રીવોજો અને સભ્યતા સાથે જોડાયેલું હોય છે.

4. પરિવર્તન લાવવાની પ્રક્રિયા ધીમી હોય છે:

   • આ આંદોલન સમાજમાં ધીમે-ધીમે લોકોના મગજમાં પરિવર્તન લાવવાનો પ્રયાસ કરે છે.

5. જનમત જાગૃતિ:

   • લોકોમાં જાગૃતિ લાવવાનો પ્રયાસ અને પ્રબોધન પ્રવૃત્તિઓનું આયોજન કરે છે.

ઉદાહરણો:

1. રાજા રામમોહન રૉય અને બ્રહ્મસમાજ:

   • સતીપ્રથા અને બાળલગ્નોનો વિરોધ.

   • સ્ત્રી શિક્ષણને પ્રોત્સાહન.

2. કવિ નર્મદનું સુધારાવાદી આંદોલન:

   • ગુજરાતી ભાષાને ઓળખ અપાવવાનો પ્રયાસ.

   • સામાજિક કુરિવાજો સામે અવાજ ઉઠાવવો.

3. મહર્ષિ કર્વે અને સ્ત્રી-શિક્ષણ:

   • વિધવા પુનર્વિવાહ અને સ્ત્રી શિક્ષણ માટે પ્રયત્નશીલ.

પરિણામ:

સુધારાવાદી આંદોલનનાં પરિણામે સમાજમાં સુધારા અને નવીન વિચારધારાઓ પ્રવેશવા માંડી. પરંપરાગત માન્યતાઓ અને રિવાજો સામે જાગૃતિ ફેલાઈ. આંદોલનોએ ધીમે-ધીમે સમાજમાં મહત્વપૂર્ણ પરિવર્તનો લાવ્યા, જે ભવિષ્યમાં વધુ મોટા આંદોલનો માટે પાયો પુરવાર થયા.

 

(2) ક્રાંતિકારી સામાજિક આંદોલન :

અર્થ અને પરિચય:

ક્રાંતિકારી સામાજિક આંદોલન એ સુધારાવાદી આંદોલનથી વિપરીત સ્વરૂપ ધરાવે છે. તે માત્ર એક ખાસ ક્ષેત્રમાં સુધારા લાવવા માટે પ્રયત્નશીલ ન રહેતા, પરંતુ સમગ્ર સામાજિક વ્યવસ્થાને મૂળથી બદલવાનો પ્રયાસ કરે છે. આ પ્રકારના આંદોલન હિંસક અથવા અહિંસક હોઈ શકે, પરંતુ તેનો ઉદેશ સંપૂર્ણ નવી જ વ્યવસ્થા સ્થાપવાનો  છે.

 હર્બટ બ્લૂમર ક્રાંતિકારી આંદોલનની નીચે પ્રમાણે વિશેષતાઓ દર્શાવે છે :

1. સમગ્ર સામાજિક વ્યવસ્થાનું પુનઃનિર્માણ:

   • આંદોલન દ્વારા નવો સામાજિક બંધારણ સ્થાપવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે.

   • ક્રાંતિકારી આંદોલન સંપૂર્ણ સામાજિક વ્યવસ્થાનું પુનઃ નિર્માણ કરે છે.

2. વર્તમાન સંસ્થાઓ પર અવિશ્વાસ:

   • આવા આંદોલનો આ આંદોલન સમાજની સમસ્યાઓના ઉકેલ માટે વર્તમાન સંસ્થાઓ (સંસદ, પોલીસ, ન્યાયતંત્ર)માં વિશ્વાસ ધરાવતા નથી. તેને સ્થાને નવી સંસ્થા શરૂ કરવામાં માને છે

3. સામાજિક વિભાજન:

   • ક્રાંતિકારી આંદોલનમાં સમાજ બે ભાગમાં વહેંચાઈ જાય છે. એક વર્ગ એવો છે કે જેની પાસે ઉત્પાદનનાં સાધનોની માલિકી હોય છે અને બીજો વર્ગ એવો છે કે, જેની પાસે ઉત્પાદનનાં સાધનોની માલિકી નથી, પણ તેઓ પાસે શ્રમ હોય છે. આ પ્રકારનાં આંદોલનો આ બંને પ્રકારના વર્ગો વચ્ચેના સંઘર્ષમાંથી ઉદ્ભવતાં હોય છે.

     આ આંદોલનમાં લોકમત ઊભો કરવામાં આવતો નથી; પરંતુ લોકોને જ પોતાના પક્ષમાં લઈ લે છે. આ પ્રકારનાં આંદોલન મોટે ભાગે સમાજના નિમ્ન વર્ગોમાંથી ઉદ્ભવે છે, કારણ કે તેઓનું શોષણ વધુ થતું હોય છે.

4.  હિંસક અથવા અહિંસક:

   • ક્રાંતિકારી આંદોલનો ઘણી વખત હિંસક બની શકે, જો કે કેટલાક શાંતિપૂર્ણ પદ્ધતિઓ પણ અપનાવી શકે છે.

   • ક્રાંતિકારી આંદોલન વર્તમાન સમયમાં પ્રસ્થાપિત મૂલ્યો, રૂઢિઓ, રિવાજોને સ્થાને નવાં નૈતિક મૂલ્યોની નવી યોજના રજૂ કરે છે.

ઉદાહરણો:

1. ફ્રેન્ચ ક્રાંતિ:

   • રાજાશાહીનો અંત અને લોકશાહીનો વિકાસ.

2. રશિયન ક્રાંતિ (1917):

   • સામ્યવાદી શાસનની સ્થાપના.

3. ડૉ. વર્ગીસ કુરિઅન અને શ્વેત ક્રાંતિ:

   • ભારતીય દૂધ ઉદ્યોગમાં ક્રાંતિ લાવવી.

4. વિનોબા ભાવે અને ભૂદાન આંદોલન:

   • જમીન વિતરણ અને ગ્રામ વિકાસ માટે અભિયાન.

પરિણામ:

વિશેષમાં કહી શકાય કે ક્રાંતિકારી સામાજિક આંદોલનમાં વૈચારિક ક્રાંતિનો પણ સમાવેશ કરી શકાય. ભારતના સંદર્ભમાં જોઈએ તો ડૉ. વર્ગીસ કુરિઅનનાં અમુલ દ્વારા ઊભી થયેલ "શ્વેત ક્રાંતિ” તથા વિનોબા ભાવેનાં ભૂદાન, ગ્રામદાન, સંપત્તિદાન દ્વારા સમાજમાં થયેલ ક્રાંતિ તેનાં ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.

સુધારાવાદી આંદોલન અને ક્રાંતિકારી આંદોલન વચ્ચેનો તફાવત :

સુધારાવાદી આંદોલન	ક્રાંતિકારી આંદોલન
(1) સમાજના આંશિક પરિવર્તન સાથે જોડાયેલ હોય છે.	(1) સમાજના સંપૂર્ણ પરિવર્તન સાથે જોડાયેલ છે.
(2) પ્રસ્થાપિત સામાજિક વ્યવસ્થામાં સુધારણા કેન્દ્રસ્થાને છે.	(2) પ્રસ્થાપિત સામાજિક વ્યવસ્થાને સંપૂર્ણપણે નકારે છે.
(3) આંદોલનો સાથે આદર અને સન્માન જોડાયેલાં હોય છે.	(3) આ આંદોલન સાથે આદર-સન્માન જોડાયેલા હોતા નથી કારણ કે સ્થાપિત નિયમો અને વ્યવસ્થાનો અસ્વીકાર કરવામાં આવતો હોય છે.
(4) લોકમતને સમસ્યાના સમાધાન માટે તૈયાર કરવામાં આવે છે.	(4) આ પ્રકારનાં આંદોલનોમાં જબરદસ્તીથી લોકોને પોતાના પક્ષમાં લાવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે.
(5) આ આંદોલન મધ્યમવર્ગ દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે.	(5) આ આંદોલન મહદંશે શોષિત વર્ગમાંથી ઉદ્ભવે છે.
(6) આ આંદોલન સામાજિક પરિવર્તન માટે બહુ ગંભીર હોતાં નથી. તેનો ઉદેશ સમાજમાં આદર્શ મૂલ્યોની પુનઃસ્થાપના કરવાનો હોય છે.	(6) ક્રાંતિકારી આંદોલનોનો મુખ્ય ઉદેશ વર્તમાન પ્રસ્થાપિત વ્યવસ્થાને નષ્ટ કરી તેનાં સ્થાને નવી વ્યવસ્થા પ્રસ્થાપિત કરવાનો હોય છે.
(7) સુધારાવાદી આંદોલનો શાંતિપ્રિય અને અહિંસક હોય છે.	(7) ક્રાંતિકારી આંદોલનો મહદંશે હિંસક હોય છે.

 

પ્રતિરોધાત્મક સામાજિક આંદોલન (Resistant Social Movement)

અર્થ અને પરિચય:

જ્યારે સમાજમાં સામાજિક પરિવર્તનની ગતિ ખૂબ ઝડપથી વધી જાય છે અને લોકો તેને સ્વીકારવા માટે તૈયાર નથી, ત્યારે એના વિરુદ્ધમાં જે આંદોલન થાય તેને પ્રતિરોધાત્મક સામાજિક આંદોલન કહેવામાં આવે છે. ‘પ્રતિરોધ’ એટલે વિરોધ અથવા રોકવું. સામાન્ય રીતે, આ પ્રકારનાં આંદોલનો કોઈ નવા પરિવર્તનને રોકવા અથવા જૂની પરિસ્થિતિને જાળવી રાખવા માટે કાર્યરત હોય છે.

વિશેષતાઓ:

1. પરિવર્તનનો વિરોધ:

   • આ આંદોલન એવા પરિવર્તનોનો વિરોધ કરે છે, જે લોકોની ઇચ્છા મુજબ નથી.

2. વર્તમાન પરિસ્થિતિ જાળવી રાખવી:

   • સમાજમાં જે સ્થિતિઓ છે, તેને યથાવત્ રાખવા માટે પ્રયત્ન કરે છે.

3. સંસ્થાઓ પર વિશ્વાસ:

   • આમ આંદોલનો સામાન્ય રીતે સંસદ, ન્યાયતંત્ર, અને અન્ય સ્થાપિત સંસ્થાઓમાં વિશ્વાસ ધ...quo;ખેડે તેની જમીન'ના કાયદા વિરુદ્ધમાં જે પ્રતિક્રિયા ઉદ્ભવે તેને આ પ્રકારના આંદોલનો કહેવાય.

     ઉદાહરણો:

     1. નર્મદા બંદ વિરુદ્ધ આંદોલન:

        • નર્મદા નદી પર મોટા પાયે ડેમ બનાવવાના વિરોધમાં ઉદ્ભવેલું આંદોલન.

     2. અંગ્રેજી ભાષાના વધતા પ્રભાવનો વિરોધ:

        • સ્થાનિક ભાષાઓ અને સંસ્કૃતિઓ જાળવી રાખવા માટે ચાલી રહેલા આંદોલનો.

     3. ‘ખેડે તેની જમીન’ વિરુદ્ધ પ્રતિક્રિયા:

        • જમીનદારો દ્વારા ખેડૂતોના અધિકારોની વિરુદ્ધ ચાલી રહેલા આંદોલનો.

     પરિણામ:

     આ પ્રકારનાં આંદોલનો ક્યારેક થોડા-ઘણા પરિવર્તનો લાવે છે, તો ક્યારેક વિવાદીત વિષયો પર ધ્યાન દોરવા માટે મદદરૂપ સાબિત થાય છે. જોકે, આવા આંદોલનો લાંબા ગાળે સમાજમાં વિસ્તૃત ફેરફારો લાવવામાં સક્ષમ ન હોય, પરંતુ તેઓ સામાજિક સ્થિરતા જાળવી રાખવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.

      

વિરોધાત્મક સામાજિક આંદોલન (Oppositional Social Movement)

અર્થ અને પરિચય:

વિરોધાત્મક આંદોલન એ તે સામાજિક આંદોલન છે, જે પ્રસ્થાપિત વ્યવસ્થાનો વિરોધ કરે છે. જ્યારે સમાજના કોઇ સમૂહો કે વ્યક્તિઓ વર્તમાન વ્યવસ્થાથી અસંતુષ્ટ હોય, અને તેનામાં બદલાવ લાવવા માંગતા હોય, ત્યારે તેઓ વિરોધાત્મક આંદોલન ચલાવે છે.

વિશેષતાઓ:

1. અસંતોષ અને વિરોધ:

   • જ્યારે સમાજમાં કોઈ અયોગ્યતા કે અન્યાય જોવા મળે, ત્યારે લોકો તેનો વિરોધ શરૂ કરે છે.

2. માર્ગદર્શન અને માંગણીઓ:

   • આવા આંદોલનોમાં મુખ્યત્વે એવાં મુદ્દાઓ ઉઠાવવામાં આવે છે, જે સમાજ માટે મહત્વના હોય અને લોકો તેમની સામે અવાજ ઉઠાવે.

3. પ્રતિરોધ અને નીતિમાં ફેરફાર:

   • ક્યારેક આંદોલન માત્ર વિરોધ માટે થાય છે, તો ક્યારેક ખાસ નીતિ બદલાવની માંગણી માટે પણ થાય છે.

વિરોધાત્મક આંદોલનના મુખ્ય કારણો:

1. અસંતોષ અને અન્યાય:

   • જ્યારે કોઈ વ્યવસ્થા ન્યાયસंगત ન હોય અથવા કોઈ જૂની પરંપરા અયોગ્ય લાગે, ત્યારે લોકો તેના વિરોધમાં ઊભા થાય છે.

2. માંગણીઓ:

   • કેટલાક નીતિ-નિયમો અથવા સરકારના નિર્ણયો સામે લોકો નારાજ હોય, અને તે બદલવાની માંગણી કરે છે.

3. પ્રતિરોધ માંગણીઓ:

   • કેટલાક સમય પછી, જૂની સમસ્યાઓના ઉકેલ ન આવે તો, નવો વિરોધ ઊભો થાય છે. 

   •  દા.ત., જ્યારે ચોરીનું પ્રમાણ વધે તો લોકો તેનું પ્રમાણ પટે તેવી વ્યવસ્થા કરવાની માંગણી કરે.

ઉદાહરણો:

1. મોંઘવારી વિરુદ્ધ આંદોલન:

   • ખાદ્યપદાર્થો અને જીવન જરૂરિયાતની વસ્તુઓના વધતા ભાવો સામે લોકો વિરોધ કરે છે.

2. સ્ત્રી અત્યાચાર વિરોધી આંદોલન:

   • મહિલાઓ પર થતી હિંસા અને અસમાનતા સામે લોકો અવાજ ઉઠાવે છે.

3. પર્યાવરણ સંરક્ષણ આંદોલન:

   • ઉદ્યોગોના પ્રદૂષણ અને વનવિનાશ સામે ચાલી રહેલા વિરોધો.

પરિણામ:

વિરોધાત્મક આંદોલન લાંબા ગાળે સમાજમાં ન્યાય અને સમાનતા માટે મહત્વનું યોગદાન આપી શકે છે. આમ આંદોલનો લોકશાહી સમાજમાં વધુ જોવા મળે છે, જ્યાં લોકોની આગ્રહણીઓ અને અધિકારો માટે અવાજ ઉઠાવવાની તક મળે છે.

 

સ્વચ્છતા આંદોલન 

અર્થ અને પરિચય:

સ્વચ્છતા એ માત્ર વ્યક્તિગત નહીં, પરંતુ સામાજિક જવાબદારી છે. ગંદકી, કચરો અને પ્રદૂષણ સમગ્ર વિશ્વ માટે ગંભીર સમસ્યા બની છે. 25મી માર્ચ, 2014ના રોજ જિનિવા ખાતે થયેલી એક પરિષદમાં વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશને જણાવ્યું હતું કે ઈ.સ. 2012ના અરસામાં વિશ્વમાં કુલ 70 લાખ કરતાં વધુ લોકો માત્ર પ્રદૂષિત વાતાવરણને કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશનના જ એક અન્ય અહેવાલ મુજબ દૂષિત પાણીને લીધે થતા ઝાડાને કારણે દર વર્ષે 22 લાખ લોકો મૃત્યુ પામે છે. દર વર્ષે પાંચ વર્ષથી નાની ઉંમરના 18 લાખ બાળકો દૂષિત પાણીને લીધે મૃત્યુ પામે છે, જળ અને વાયુ તો જીવનનાં અભિન્ન અંગો છે; પરંતુ માનવીએ તેમાં કચરો ઠાલવીને માનવજાતના શત્રુ બનાવી દીધા છે.ભારતમાં પણ ગંદકી અને અસ્વચ્છતાના કારણે અનેક બીમારીઓ ફેલાય છે. આ સમસ્યાના ઉકેલ માટે ભારત સરકારે અને વિવિધ સામાજિક સંસ્થાઓએ સ્વચ્છતા માટે વિવિધ અભિયાન અને આંદોલનો ચલાવ્યા છે.

સ્વચ્છતા આંદોલનનો ઉદ્ભવ અને ઉદ્દેશ્ય:

સ્વચ્છ...ચાલય નિર્માણ અને કચરાના નિકાલ માટે નવી નીતિઓ અમલમાં મૂકાઈ.

ઉદાહરણો:

1. સ્વચ્છ ભારત અભિયાન:

   • આ અભિયાન હેઠળ લાખો શૌચાલયોનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું અને ખુલ્લામાં શૌચથી મુક્ત (ODF) ભારતનું લક્ષ્ય ઘડાયું.

2. પ્લાસ્ટિક મુકત ભારત:

   • પ્લાસ્ટિક કચરાને ઓછું કરવા માટે અને ઇકો-ફ્રેન્ડલી વિકલ્પોને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે અભિયાન ચલાવવામાં આવ્યા.

3. નમામી ગંગે પ્રોજેક્ટ:

   • ગંગા નદીની સ્વચ્છતા માટે વિવિધ પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા.

પરિણામ:

સ્વચ્છતા આંદોલનના કારણે, ભારતીય સમાજમાં એક મહત્વપૂર્ણ પરિવર્તન જોવા મળ્યું. લોકોમાં સ્વચ્છતા પ્રત્યે જાગૃતિ વધી અને શૌચાલયોની સંખ્યા વધવાથી આરોગ્યસંપન્ન જીવનશૈલી પ્રસરવા લાગી. આંદોલન હજુ પણ ચાલુ છે અને સ્વચ્છતાને એક નૈતિક ફરજ તરીકે સ્વીકારવામાં આવી રહી છે.

સામાજિક આંદોલનની અસરો (Effects of Social Movements)

અર્થ અને પરિચય:

સામાજિક આંદોલન એ સમૂહની સામાજિક અભિવ્યક્તિ છે, જેમાં લોકો પોતાના નક્કી કરેલ હેતુ માટે સંગઠિત પ્રયાસો કરે છે. આંદોલન એક ચોક્કસ પરિવર્તન માટે કરવામાં આવે છે, જે સમાજ પર અનેક પ્રભાવ ઊભા કરે છે. સામાજિક આંદોલન વ્યવસ્થાની સુધારણા માટે એક મહત્વપૂર્ણ સાધન છે.

સામાજિક આંદોલનની અસરો:

1. પરિવર્તનની પ્રક્રિયા ઝડપી બને:

   • સામાજિક આંદોલન દ્વારા સમાજમાં રહેલી અસમતા અને અન્યાય સામે પ્રતિક્રિયા આપીને પરિવર્તન લાવવામાં મદદ મળે છે.

2. લોકોમાં સભાનતા વધે:

   • આંદોલન દ્વારા લોકોને તેમના હકો અને જવાબદારીઓ વિશે માહિતગાર કરવામાં આવે છે, જે સામાજિક જાગૃતિ લાવે છે.

3. નવી નેતાગીરી ઊભી થાય:

   • આવા આંદોલનોમાં નવા નેતાઓ અને ચિંતકો જન્મે છે, જે સમાજ માટે નવી દિશા પ્રદાન કરે છે.

4. વૈચારિક વિકાસ થાય:

   • લોકોમાં આંદોલન દ્વારા વિવિધ મુદ્દાઓ પર ચર્ચા થાય છે, જે વિચારશીલતાને પ્રોત્સાહન આપે છે.

5. વૈકલ્પિક ઉપાયોની ચર્ચા થાય:

   • આંદોલન દરમિયાન જુદા જુદા સમસ્યાના ઉકેલ માટે નવા અને વૈકલ્પિક રસ્તાઓ શોધવામાં આવે છે.

6. સમાજમાં પરિવર્તન લાવે:

   • આંદોલન દ્વારા સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય પરિવર્તન શક્ય બને છે, જે સમાજની સમૃદ્ધિમાં યોગદાન આપે છે.

સામાજિક આંદોલન અને વિવિધ સમૂહો:

સમાજમાં બે પ્રકારના સમૂહો હોય છે:

1. રૂઢિવાદી સમૂહ:

   • જે જુની પ્રથાઓ અને પરંપરાઓને જાળવી રાખવા માંગે છે અને પરિવર્તનનો વિરોધ કરે છે.

2. આધુનિકતાવાદી સમૂહ:

   • જે નવી વિચારધારાને અપનાવી સમાજવ્યવસ્થામાં સુધારા લાવવા માંગે છે.

આંદોલન દ્વારા આ બે સમૂહો વચ્ચે અથડામણ થતી હોય છે, જે ક્યારેક હિંસાત્મક પણ બની શકે છે. તેથી, સામાજિક આંદોલન યોગ્ય દિશામાં સંચાલિત થાય તે માટે યોગ્ય નેતૃત્વ અને આયોજન આવશ્યક છે.

સામાજિક આંદોલનની મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા:

• નવચેતનાનું પ્રસારણ: સમાજમાં નવી વિચારો અને સંસ્કૃતિઓ પ્રવેશ કરે છે.

• લોકભાગીદારી: કોઈપણ આંદોલન ત્યારે જ સફળ બને, જ્યારે તેમાં મોટાપાયે લોકોની સહભાગીતા હોય.

• સુશાસન માટે સહાય: સ્વચ્છ અને પ્રગતિશીલ સંસ્થા અને વ્યવસ્થાઓ ઊભી કરવામાં મદદરૂપ થાય છે.

નિષ્કર્ષ:

ટૂંકમાં, સામાજિક આંદોલન એ એક શક્તિશાળી સાધન છે, જેના દ્વારા સમાજમાં સંશોધન અને સુધારા લાવવામાં આવે છે. જો આંદોલન યોગ્ય દિશામાં અને હિંસામુક્ત રીતે ચાલે, તો તે સમાજના સુશાસન અને વિકાસ માટે એક મજબૂત પાયો બની શકે. પંચાયતી રાજ જેવા માધ્યમો લોકભાગીદારીને વેગ આપે છે, જેનાથી શાસન વધુ લોકકેન્દ્રિત બને છે.